Racibórz (niem. Ratibor) nazywany jest historyczną stolicą Górnego Śląska. I choć określenie to odnosi się do średniowiecza, to XIX-wieczna historia miasta wskazuje na jego ogromną rolę w regionie.

Lokowany przed 1217 r. rokiem Racibórz zrazu zasiedlili osadnicy z Niderlandów, przez co miasto rządziło się prawem flamandzkim. Dawało ono władzę dziedzicznemu wójtowi. Z czasem wśród mieszczan zaczął przeważać element niemiecki, co w 1299 r. doprowadziło do zmiany prawa na magdeburskie, dające władzę rajcom i burmistrzowi.

Lokacyjne stare miasto, założone na przełomie XII/XIII w., miało kształt gruszki o powierzchni ok. 20 ha (długość na linii północ-południe ok. 500 m, na linii wschód - zachód ok. 650 m). Zlokalizowano je na lekkim wzniesieniu, na lewym brzegu Odry, bezpiecznym na wypadek powodzi.

Centrum średniowiecznych miast stanowił rynek. Tak też było i w Raciborzu. Na jego środku wzniesiono sukiennice (Kaufhaus), które wzorem Krakowa były miejscem, gdzie kupcy oferowali swoje towary. Wokół nich organizowano targi.

Na ślady dawnych sukiennic natrafiono podczas badań archeologicznych z lat 90. XX w. Co ciekawe, relikty średniowiecznego miasta, dawne drogi czy pozostałości drewnianych domów, znajdują się ponad dwa metry poniżej obecnego poziomu. Przez setki lat Racibórz wielokrotnie nawiedzały pożary. Ten z 1574 r. strawił niemal całą zabudowę. Na zgliszczach wznoszono nowe domy. Tak też - można powiedzieć - miasto podnosiło się w górę.

Dziś na środku Rynku znajduje się Kolumna Maryjna. To wyjątkowej klasy zabytek. Postument wyszedł w 1727 roku spod dłuta wybitnego twórcy barokowego, Jana Melchiora Österreicha jako wotum dziękczynne z fundacji Marii Elżbiety Gaszyńskiej i rajców raciborskich za uratowanie miasta przed epidemią cholery. Trójboczny kamienny cokół o wklęsłych bokach i ściętych narożnikach, ustawiony na dwustopniowej podstawie, nad którą jest nadstawa z herbami fundatorów ujęta trzema postaciami świętych: Marcelego papieża (patron Raciborza), Floriana (orędownika na czas pożarów) i Sebastiana (patrona od morowego powietrza). Na cokole znajdują się kartusze herbowe z aniołkami oraz inskrypcje. W zwieńczeniu Österreich umieścił posąg Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Kolumna cudem ocalała w 1945 r., choć cała okoliczna zabudowa legła w gruzach. W 2021 r. została odnowiona. Jest z nią związana osobliwa przepowiednia, wedle której Racibórz zaleje woda, jeśli ktokolwiek odważy się kopać wokół postumentu. Kolejna mówi, że kiedy przyjdzie taki dzień, w którym ani jeden raciborzanin przechodząc koło kolumny nie wykona znaku krzyża, nastąpi koniec świata.

Ulice w centrum Raciborza, w granicach starego miasta otoczonego do XIX w. murami obronnymi, mają z reguły swoje historyczne nazwy, nie licząc ul. Adama Mickiewicza, niegdyś Kapitulnej (to od kapituły kolegiackiej przy kościele farnym), następnie Dworcowej (jako że od połowy XIX w. łączyła centralny plac w mieście z dworcem kolejowym, zlokalizowanym kilkaset metrów za murami) i wreszcie, w czasie brunatnej dyktatury w III Rzeszy, Adolfa Hitlera.

W kierunku Starej Wsi odchodzi ulica Chopina, dawniej Panieńska (to od klasztoru panien dominikanek), której przedłużeniem jest Gimnazjalna (od działającego tu Królewskiego Gimnazjum Ewangelickiego). Na jej końcu znajdowała się brama Mikołajska, a za nią podmiejska osada Bronki, dziś rejon ul. Londzina. Brama stała tuż przy kamienicy z charakterystycznym białym łabędziem na fasadzie, dawnej aptece „Pod łabędziem”. Stał tu pierwotnie tzw. wolny dom, który, jak głosi lokalna tradycja, należał do zakonu krzyżowego. Nie brak głosów, że był to raciborski dom templariuszy.

Od tego miejsca możemy wrócić na Rynek ulicą Rzeźniczą (stały tu dawniej ławy masarskie), bądź Długą, przy której w średniowieczu skupiali się piekarze. Była to najdłuższa ulica w starym mieście.

Na północ od Rynku odchodzi ulica Odrzańska. Prowadziła na Przedmieście Odrzańskie i zamek położony na prawym brzegu Odry. Na jej końcu stała brama Odrzańska. Miejsce to zaznaczono w bruku po wykopaliskach archeologicznych, kiedy to odsłonięto fundamenty obronnego obiektu.

Od Odrzańskiej na zachód odchodzi ulica Kowalska (to od kowali), zaś w jej sąsiedztwie przy kościele pw. św. Jakuba znajduje się plac Dominikański, nawiązujący nazwą do zakonu braci kaznodziejów. Za placem Dominikańskim dojdziemy do ul. Szewskiej, której przedłużeniem jest ulica Piwna (dawniej Malzstrasse, Słodowa), przy której stał niegdyś browar miejski.

Przy Piwnej znajduje się plac Długosza, ogromna pusta przestrzeń w centrum Raciborza, ślad tragedii miasta w 1945 r. Dawniej były tu dwa place - Nowy Targ, gdzie dziś znajduje się statua św. Jana Nepomucena z I poł. XVIII w., i pl. Św. Marcelego, tam gdzie widzimy mały budynek byłej stacji paliw. Resztę obszaru zajmowała ścisła zabudowa, a w miejscu obecnych fontann na Skwerze ks. Stefana Pieczki znajdowała się szkoła dla dziewcząt im. Św. Jadwigi. Od południa plac zamyka ul. Basztowa. Stoi przy niej, w ciągu zachowanego fragmentu średniowiecznego muru obronnego, renesansowa wieża więzienna.

Pierwsze fortyfikacje Raciborza były drewniano-ziemne.

W 1299 r. wzmiankowane są już mury obronne, rozbudowane w XIV w., otoczone fosą, a w XV-XVII w. wielokrotnie modernizowane, m.in. w 1663 r. w związku z niebezpieczeństwem najazdu tureckiego. Miały łącznie 1818 metrów długości. W XVIII wieku straciły znaczenie militarnego. Rozpoczął się proces rozbiórki, trwający do I poł. XIX w. Podobnie postąpiono z basztami i trzema bramami miejskimi, które miały wysokość od 23 do 28 m. Fosę zasypano w latach. 1764-1771.

Od placu Długosza, przy budynku sądu, odchodzi ulica Lecznicza. Znajdował się przy niej najstarszy raciborski szpital, wzniesiony w 1802 r. W tym rejonie, sięgającym do ul. Solnej (dawniej Sukienniczej) funkcjonowała Judengasse, czyli dzielnica żydowska, z pierwszą XV-wieczną synagogą. W 1510 r. książę raciborski Walentyn wydał przywilej de non tolerandis Judaeis, na mocy którego Żydzi musieli opuścić Racibórz. Osiedlili się na prawym brzegu Odry, w dobrach książęcych na Ostrogu. Do miasta mogli powrócić dopiero z początkiem XIX wieku, kiedy władze pruskie zniosły przywileje feudalne cechów i miast. Od tego czasu szybko wzrastała liczebność raciborskiej gminy żydowskiej, a wśród jej przedstawicieli znajdujemy wielu zasłużonych obywateli - przemysłowców, kupców, lekarzy i nauczycieli. W 1889 r. gmina wzniosła przy ul. Szewskiej okazałą synagogę w stylu mauretańskim, spaloną w czasie Nocy Kryształowej, rozebraną z polecenia władz komunistycznych w 1958 r.

Z ulicy Solnej przejdziemy do ul. Browarnej, gdzie niegdyś warzono piwo.

Zwiedzając Racibórz trzeba pamiętać, że teren starego, średniowiecznego miasta zamknięty jest ulicami: Wojska Polskiego, Drzymały (dawniej Górny Wałów), Podwale (dawniej Dolnych Wałów), pl. Mostowym i Rondem Żołnierzy Niezłomnych, ul. Reymonta (nazywaną też Odrostradą), Drewnianą i placem Wolności. Śladem dawnego układu urbanistycznego są zachowane fragmenty wspomnianych murów obronnych, zlokalizowane przy ul.: Basztowej, Drzymały, Leczniczej, Gimnazjalnej (na zapleczu Muzeum oraz w podziemiach Raciborskiego Centrum Kultury).

Teren starego miasta w połowie XIV w. zamieszkiwało około 3,5 tysiąca mieszkańców.

Tyle też żyło tu z początkiem XIX w., kiedy w Europie i Prusach doszło do kilku ważnych wydarzeń: reform Steina-Hardenberga, sekularyzacji majątków kościelnych i wojen napoleońskich. Racibórz, położony od 1742 r. na pograniczu dwóch wielkich mocarstw - cesarstwa Habsburgów i królestwa Hohenzollernów wchodził wówczas w nowy etap dynamicznego rozwoju, przyspieszony połączeniem miasta w latach 40. XIX w. linią kolejową z Wrocławiem, a następnie Berlinem, Wiedniem i Budapesztem.

Dostęp do ogromnych rynków zbytu na zachodzie i wschodzie doprowadził do szybkiego rozwoju przemysłu, głównie spożywczego (fabryki słodyczy Sobtzicka i Preissa, cygar i tabaki Domsa oraz Reinersa) oraz metalurgicznego (fabryki Hegenscheidta, Gebr. Böhler & Co, Siemens-Plania Werke). W podraciborskich wsiach rozkwitło rolnictwo. Dobra księcia von Ratibor, pana na raciborskim zamku, dostarczały duże ilości pożywienia dla górniczo-hutniczej aglomeracji górnośląskiej. Trafiało tam również piwo z zamkowego browaru.

Rozwinięto komunikację autobusową. W 1896 r. planowano nawet budowę trzech linii tramwajowych. Niestety, inwestycja nie doszła do skutku, głównie z powodu negatywnego stanowiska starosty raciborskiego.

Istotne przeobrażenia przeszła historyczna zabudowa śródmieścia. Stare niskie, nieraz drewniane mieszczańskie domy zastąpiły budynki wznoszone w duchu klasycystycznym i secesyjnym. Nowe funkcje zyskały niektóre obiektu sakralne. Dawny klasztor sióstr dominikanek zaadaptowano na gimnazjum. Zburzono klasztor dominikanów, wznosząc w jego miejscu zabudowania koszar ułańskich (stajnie, ujeżdżalnia, kwatery). Z racji powiększania się populacji miasta, z końcem XIX w. stary kościół farny powiększono od południa o obszerną kaplicę Różańcową.

Liczba ludności Raciborza wzrosła w 1900 r. do 25 tys. mieszkańców.

Wymusiło to poszerzenie zabudowy. Miasto wyszło daleko poza średniowieczne mury. Powstawały nowe kamienice, obiekty użyteczności publicznej (starostwo przy ul. Dworcowej, nowy ratusz w narożu Rynku i pl. Domikańskiego, który zastąpił starszy, kamienny dom rajców w pierzei północnej, hotele, restauracje, teatr, sklepy, szkoły). Rozpoczął się proces przyłączania podraciborskich osad, które stawały się odtąd dzielnicami. W 1927 r. miasto liczyło 32 tys. mieszkańców.

W latach 1934-1935, według projektu Otto Lindera ze Stuttgartu, na Nowych Zagrodach, przy drodze do Opawy, wzniesiono kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, nieorientowany, w ekspresjonistycznej formie rotundy z dużą kopułą, podtrzymywaną przez 20 żelbetowych filarów. Od wschodu dostawiono kwadratową wieża. W partii frontowej umieszczono trzy arkady wejściowe, nad nimi rząd wąskich okien, na elewacji zaś rzeźby dekoracyjne oraz rzeźby Emila Sutora. Wewnątrz umieszczono półkolisty ołtarz z czarnego marmuru. Nad nim znajduje się figura ukrzyżowanego Chrystusa (Sutor). Kościół stał się centrum samodzielnej parafii, dziś największej w Raciborzu.

Mając krótkie wyobrażenie o dziejach miasta, wspomnijmy, że w 1945 r. architektoniczny i urbanistyczny dorobek XIX i I połowy XX w. legł w gruzach. Centrum zostało zniszczone w około 85 proc. i to nie wskutek działań wojennych, lecz celowego podpalenia przez Sowietów, a potem bezmyślnych rozbiórek pierwszych lat powojennych. W miastach na Ziemiach Odzyskanych, do których należał Racibórz, masowo pozyskiwano budulec na odbudowę Warszawy.

Okaleczony Racibórz podniósł się z gruzów. Wiele miejsc pozostało jednak pustych, czekając do dziś na ciekawe architektoniczne realizacje, inne zabudowano socrealistycznymi blokami, sąsiadującymi z historyczną zabudową, kolejne przywracano do krajobrazu w duchu historyzmu (np. odbudowa ulicy Długiej - raciborskiej starówki, pseudorenesansowe kamienice w zachodniej pierzei Rynku).

Wiele obiektów przetrwało. To ciekawe dziś przykłady architektury mieszkalnej, industrialnej czy użyteczności publicznej, nieraz prawdziwe perełki.

Zacznijmy od siedziby władz miasta. Po dawnych ratuszach - najstarszym w północnej pierzei i późniejszym XIX-wieczny we wschodniej nie ma już śladu. Pozostały tylko ryciny i zdjęcia. Dziś prezydent rezyduje a radni obradują w dawnej fabryce słodyczy Franza Sobtzicka. Magistrat to dawna fabryka czekolady „Roka”, zbudowana w 1868 r., a w latach 30. XX w. - po upadku przedsiębiorstwa Sobtzicków - przekształcona i zaadaptowana na potrzeby policji oraz miejskich agend. Po II wojnie światowej była tu szkoła. Wokół (ul. Czekoladowa) znajduje się kompleks modernistycznych trzy i czterokondygnacyjnych budynków mieszkalnych dla pracowników zakładu (tzw. dwór Sobtzicka).

Raciborski Urząd Stanu Cywilnego przy ul. Wileńskiej 7 to dawna plebania raciborskiej gminy ewangelicko-augsburskiej. Na miejscu sąsiedniej Państwowej Szkoły Muzycznej I st. stał kościół raciborskich protestantów, zbudowany w latach 1909-1911 według projektu berlińskiego architekta, Jürgena Krögera. Zaprojektował on cały kompleks, na który składa się także półmodernistyczny dom parafialny, dziś siedziba Cechu Rzemiosł Różnych. Wygląd kościoła, rozebranego po II wojnie światowej, znamy z licznych pocztówek i zdjęć. Plebanię i dom parafialny możemy wciąż podziwiać. Nad wejściem do USC zobaczymy ozdobny portal zamknięty półkoliście, flankowany kolumnami z jońskimi kapitelami.

W sąsiedztwie ciekawostka - stara latarnia uliczna, pierwotnie gazowa, jedyna taka zachowana w Raciborzu.

Naprzeciwko USC i Cechu Rzemiosł Różnych znajduje się warty uwagi czterokondygnacyjny modernistyczny budynek szkolny (obecnie Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego nr 1 - Budowlanka), wzniesiony w latach 1933-1934 r. na planie prostokąta z płaskim ryzalitem w elewacji frontowej, pierwotnie przeznaczony dla rzemieślniczej i kupieckiej szkoły zawodowej. W jego piwnicach znajdują się solidne poniemieckie schrony z czasów II wojny światowej, a za zapleczu sala gimnastyczna z lat 90. XIX w. - dawna miejska hala sportowa.

Raciborski Urząd Skarbowy przy ul. Drzymały 32 to dawny dom mieszkalny, wzniesiony w latach 80 XIX w. przez kupców Samoje, w 1899 r. kupiony przez wspomnianego fabrykanta czekolady Sobtzick’a, gruntownie przebudowany na willę z salą koncertowo-balową oraz ogrodem, parkiem i oranżerią na zapleczu. Pamiątką po tej modernizacji, w holu wejścia głównego (dawnym westybulu), są kariatydy i secesyjne freski z motywami roślinnymi. W 1929 r. willę po zbankrutowanych Sobtzickach przejęła raciborska cukrownia, a od niej Bank Prowincji, który dokonał adaptacji wnętrz na potrzeby obiektu użyteczności publicznej (m.in. wysoki strych przeznaczono na biura, a z dachu zdjęto kunsztowną balustradę). Od strony ul. Sienkiewicza dobudowano dwupiętrowe skrzydło z nowoczesną salą operacyjną na parterze, a od strony pl. Jagiełły skrzydło trzypiętrowe. To dziś siedziba raciborskiego oddziału Banku Śląskiego. Elewacji nadano prosty modernistyczny wygląd. W 1940 r. budynek przejęła administracji skarbu III Rzeszy. W 1945 r. został zajęty przez Narodowy Bank Polski i Urząd Skarbowy. W 2020 i 2021 r. przeszedł gruntowną modernizację połączoną z korektą elewacji frontowej.

Racibórz posiada dwa okazałe gmachy sądowe, obydwa wykorzystywane dziś przez instytucje wymiaru sprawiedliwości. Przy ul. Nowej 29 zobaczymy późnoklasycystyczny budynek wzniesiony w 1826 r. według projektu najwybitniejszego architekta pruskiego klasycyzmu - Karla Friedricha Schinkla, sporządzonego w oparciu o plany Krausego. Obiekt wybudowano na potrzeby Wyższego Sądu Krajowego Prowincji Górnośląskiej. Od tego momentu bez przerwy jest użytkowany przez wymiar sprawiedliwości - dziś to siedziba Sądu Rejonowego w Raciborzu, pięknie podświetlona w nocy. Widać w nim charakterystyczne dla tego klasycyzmu wpływy budowli rzymskich, greckich i renesansowych. W 1846 r., podczas swojej wizyty w Raciborzu, gmachem tym zachwycał się król pruski Fryderyk Wilhelm II. Zabytek zachował pełny zewnętrzny wystrój architektoniczny.

W sąsiedztwie, przy ul. Wojska Polskiego, znajduje się znacznie większy, monumentalny budynek w stylu neorenesansu niderlandzkiego, wzniesiony w latach 1889-1892 dla wyższego sądu krajowego w Raciborzu. Po wojnie mieścił się tu zakład poprawczy. W ostatnich latach zabytek poddano renowacji. Odnowiono wnętrza, elewację, a także dawne sale rozpraw z freskami i ozdobnymi sufitami. Zabytek zwraca uwagę ładnym portalem wykonanym z piaskowca, zdobionym kolumnami i maszkaronami. Swoją siedzibę ma tu m.in. Prokuratura Rejonowa.

Nieopodal sądów, przy ul. Solnej 24, znajduje się siedziba Archiwum Państwowego. Zajmuje ono czterokondygnacyjny neogotycki budynek wzniesiony w 1901 roku dla konwentu Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety (elżbietanek), usuniętych stąd w latach 50 XX w., potem przekształcony na przedszkole, a obecnie gromadzący archiwalia. Zachowały się liczne detale architektoniczne, a w elewacji frontowej, na wysokości dawnej kaplicy, płaskorzeźba św. Elżbiety rozsypującej róże - patronki zgromadzenia.

Wspomnieliśmy o najstarszym raciborskim szpitalu (miejskim instytucie leczniczym) przy ul. Leczniczej 7. To dziś siedziba Raciborskiego Przedsiębiorstwa Inwestycyjnego. Historia zabytku sięga 1802 r. We wnętrzu znajduje się tablica inskrypcyjna z 1805 r. Niemiecki tekst w tłumaczeniu na polski głosi: - Idź zawsze prostą drogą, wybieraj co i kędy,/Ceń wszystkich ludzi wielce, nie zważaj na ich błędy./Ulepszaj to co możesz, przyjemność innym sprawiaj/Nie pozostawiaj w biedzie, bliźniemu rękę podaj./Czego nie możesz zmienić, znoś z wielką cierpliwością/Każdy się kiedyś spotka z Boską sprawiedliwością. Budynek ma wysoki dwuspadowy dach z ośmioboczną wieżyczką z 1829 r. zwieńczoną baniastym hełmem.

Skoro mowa o szpitalu, wspomnijmy też dawny przytułek św. Łazarza, dziś Bank Spółdzielczy przy ul. Klasztornej 3. Budynek, wzniesiony z czerwonej klinkierowej cegły, oddano do użytku w 1910 r. Mieścił żeński przytułek św. Łazarza oraz męski p.w. Ciała Chrystusowego. Po 1945 r. użytkowany był przez służbę zdrowia. Gruntownie odnowiony i zaadaptowany na potrzeby raciborskiego Banku Spółdzielczego znalazł się w finale ogólnopolskiego konkursu „Modernizacja roku 2005”. W elewacji frontowej zachowała się płaskorzeźba z biblijną sceną „Uczta u Łazarza”.

Historyczne budynki zajmują raciborskie hotele. W 1850 r. przy pl. Dworcowym wzniesiono eklektyczny, z elementami secesji Knittel’s Hotel z wykwintną restauracją. Po II wojnie światowej funkcjonował tu hotel Polonia. Obecnie nadal w tym miejscu świadczone są usługi noclegowe. Obiekt więc nieprzerwanie od ponad 170 lat służy tym samym celom. W I poł. XX w. z pierwotnej bryły rozebrano widoczne na starych pocztówkach skrzydło narożne od strony ul. Dworcowej (dziś Mickiewicza) z trójkątnym wykuszem przypominającym wieżę, włączając do kompleksu oficynę sąsiedniej kamienicy. Zachowały się liczne detale architektoniczne, nadproża okienne, prostokątne i półkoliste, zdobione ornamentami o motywach roślinnych. We wnętrzu znajdują się sztukaterie i oryginalna klatka schodowa, gruntownie odnowiona w 1999 roku, co uhonorowano wyróżnieniem w ogólnopolskim konkursie „Modernizacja roku 1999”.

W latach 1925-1926 na rogu ulic Ludwika i Wojska Polskiego zbudowano budynek administracyjny na potrzeby miejskiej kasy chorych. Obiekt, według planów architekta Bruno Woltera, wzniosło przedsiębiorstwo budowlane Georga Lüthge, zasłużonego członka rady miasta Racibórz. Po 1945 roku budynek był wykorzystywany przez służbę zdrowia, a obecnie mieści się tu Hotel Racibor.

Unikatem w skali kraju jest dwukondygnacyjny, wciąż czynny dawny zajazd przy ul. Londzina, zwany biskupim, wybudowany w latach 1784-1787 z palonej cegły na ówczesnym przedmieściu Bronki. Wzmiankowane jest tu źródłowo prawo pędzenia i wyszynku wódki. Przy podwórzu stała niegdyś wozownia. Zajazd był dwukrotnie przebudowany - na przełomie XVIII i XIX w. oraz w poł. XIX w. Po czasowym zaniechaniu pierwotnej funkcji służył jako dom mieszczański. Dziś, po renowacji w latach 2010-2015, jest tu restauracja i miejsca noclegowe. Zachował się drewniany ganek, dach polski pokryty łamaną dachówką, a w pomieszczeniach parteru sklepienia żaglaste na gurtach.

Ważną instytucją w krajobrazie miasta jest poczta, w Raciborzu położona obok dworca, przy ważnym szlaku kolejowym od Hamburga przez Berlin, Wrocław, Budapeszt do Stambułu w Turcji (dawny Konstantynopol). Zajmuje wzniesiony w 1889 r. dwukondygnacyjny budynek dawnego cesarskiego urzędu pocztowego, reprezentujący cechy neorenesansu flamandzkiego i modernizmu. Zachowały się dwa ryzality z trójkątnymi szczytami oraz ozdobny kamienny detal. W 1933 r. obiekt zmodernizowano i rozbudowano o skrzydło usytuowane wzdłuż ul. Pocztowej. Pierwotnie wejście główne znajdowało się w środkowej części frontonu, dziś jest usytuowane w wieży - narożu pl. Dworcowego i Pocztowej - na styku skrzydeł.

Miał dawniej Racibórz teatr miejski (jego zaplecze zaadaptowane dziś na budynek biurowy przetrwało przy ul. Ogrodowej-Ludwika) oraz pomniejsze sceny teatralne i koncertowe, m.in. w Cafe Residenz (nieistniejący już budynek naprzeciwko sądu), Teatr Apollo (przy Dworcowej) czy Ring Café (obecnie skwer na skrzyżowaniu ulic Nowej i Mickiewicza). Obecnie życie kulturalne skupia się w Raciborskim Domu Kultury oraz Domu Kultury Strzecha (obydwie placówki podległe są Raciborskiemu Centrum Kultury).

Ten pierwszy obiekt przy ul. Chopina 21 stoi na miejscu domu mieszczańskiego, który w 1809 r. wydzierżawił Jan Lorenc Jaschke i urządził tu restaurację. W 1824 r. dom stał się jego własnością i został gruntownie przebudowany. W nowym lokalu, 29 maja 1846 r., koncertował Franciszek Liszt, a w 1850 r. Johann Strauss syn z orkiestrą. W okresie międzywojennym był tu hotel „Dom niemiecki” (Deutsches Haus). W 1945 r. budynek został zniszczony. Po wojnie odbudowany. Wewnątrz mieści się największa w mieście sala koncertowa. „Strzecha” przy ul. Londzina 38 to trzykondygnacyjny budynek eklektyczny z końca latach 90. XIX w., który w 1911 r. stał się polskim domem narodowym. W latach 1920-1921 działał tu komisariat plebiscytowy, a w okresie międzywojennym rozwijał ruch sokoli. Na budynku umieszczono tablicę upamiętniającą zasługi „Strzechy” jako instytucji krzewiącej kulturę polską w okresie międzywojennym. To także wyraz hołdu dla mieszkańców ziemi raciborskiej, którzy oddali swe życie w walce o polskość, o wyzwolenie społeczne i narodowe. W Strzesze rozwijany jest amatorski ruch artystyczny, a w sali koncertowej odbywają się liczne wydarzenia kulturalne.

Uwagę skupia dom bractwa strzeleckiego przy ul. Łąkowej, obecnie własność Rafako S.A. Został wzniesiony w 1896 r. na zlecenie braci kurkowych w stylu eklektyczno-romantyczno-uzdrowiskowym, a w 1911 r. powiększony o obszerną salę. Niegdyś był największy lokal Raciborza, zdolny pomieścić aż 2 tys. osób. Dawniej w sąsiedztwie znajdowała się strzelnica, na której odbywały się doroczne strzelania królewskie (dziś zawsze w czerwcu bracia strzelają o tytuł króla kurkowego na sąsiedniej strzelnicy LOK-u). Po II wojnie światowej urządzono tu klub fabryczny Rafako, z początkiem XXI w. odnowiony. W północno-wschodnim narożniku zachowała się okrągła baszta ze spiczastym hełmem.

Ogląd architektury Raciborza XIX i I połowy XX wieku daje szereg innych realizacji, w tym zachowane zespoły kamienic. Najciekawsze znajdują się przy ulicach: Staszica, Winnej, Wojska Polskiego, Chopina czy Sienkiewicza. Ten ostatni (Sienkiewicza 4-6) obejmuje kamienice wzniesione w 1906 r. według projekt Henryka Arwińskiego - to secesyjne budowle, z zachowanymi licznymi detalami architektonicznymi. W sąsiedztwie, przy pl. Jagiełły 1-3, znajduje się Dom św. Notburgi - kompleks oddany do użytku w 1892 r., zbudowany na planie zbliżonym do litery „L”, czterokondygnacyjny, murowany z czerwonej cegły, rozbudowany w l. 1894 i 1902. To ciekawy przykład architektury neogotyckiej z zachowanym ceglanym detalem architektonicznym. Częścią jest neogotycka kaplica z 1902 r. projektu Jana Affy z ołtarzem główny z pracowni Ferdynanda Stufflesera z Tyrolu. Kompleks mieści obecnie Dom Pomocy Społecznej prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr Maryi Niepokalanej. Wspomniany wcześniej Arwiński to również autor projektu eklektycznej kamienicy przy Opawskiej 12 z funkcjami mieszkalnymi i handlowymi.

Polecamy również zwrócić uwagę na:

Powiatowy Urząd Pracy ul. Klasztorna 6. - budynek z początku lat 30. XX w., wzniesiony na szkołę rolniczą i zakład doradztwa gospodarczego, po 1945 r. internat studentów Studium Nauczycielskiego, potem własność raciborskiej Cukrowni, następnie Urząd Rejonowy, dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem, modernistyczny z cechami funkcjonalizmu. Zachował niezmieniony wygląd zewnętrzny od chwili powstania.

Starostwo Powiatowe pl. Okrzei 4 i 4a. - dawny neogotycki klasztor sióstr sercanek posługujących przy sąsiednim sanktuarium Jezusa Boleściwego (kościół pw. św. Jana Chrzciciela), wzniesiony w 1904 r., pierwotnie z kaplicą (obecnie nie istnieje), po wojnie dom dziecka, internat szkoły mistrzostwa sportowego.

Stary szpital miejski ul. Bema 5 - obecnie w ruinie, ulubione miejsce urban eksploratorów, bodaj najsłynniejszy raciborski obiekt na You Tube, gdzie znajdziemy liczne filmu kręcone tu przez poszukiwaczy duchów i badaczy zjawisk paranormalnych. Środkowa część trzykondygnacyjnego korpusu została wzniesiona w latach 1895-1897 w rycie neogotyckim. W 1902 r. dobudowano skrzydła północne i południowe, a w l. 1908-1910 skrzydło wzdłuż dawnego cmentarza, a dziś Parku im. Miasta Roth z budynkiem prosektorium.

Dawny bank przy Rynku, w narożu Mickiewicza 2a i Nowej - modernistyczny budynek oddany do użytku w 1936 r. na potrzeby miejskiej kasy oszczędnościowej, pięciokondygnacyjny, zniszczony w 1945 r., a po odbudowaniu przeznaczony na banki. W elewacji frontowej od strony Rynku zachował się herb Raciborza, a w podziemiach stary sejf. Wejścia do niego bronią oryginalne pancerne drzwi firmy Bode-Pancer, do dziś działającej firmy o 160-letniej tradycji.

Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna ul. Kasprowicza 12 - książnica zajmuje secesyjną willę zbudowaną w latach 1910-1920, pierwotnie dla prezydenta prowincji. Potem był tu dom nadburmistrza (prezydenta) Raciborza.

Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1 (I LO im. Jana Kasprowicza) ul. Kasprowicza 11 - czterokondygnacyjny, wczesnomodernistyczny gmach oddany do użytku w 1912 r., pierwotnie dla zakładu głuchych, z 14 salami lekcyjnymi, aulą służącą do odprawiania nabożeństw oraz w części wschodniej salą gimnastyczną z 1934 r.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Niesłyszących i Słabosłyszących ul. Karola Miarki 4 - Początki ośrodka - dawniej zakładu dla głuchych sięgają 1836 r. Kształcenie odbywało się początkowo przy ul. Solnej. W 1841 r. zakupiono budynek przy dzisiejszej ul. Wojska Polskiego, później powiększony do dwóch pięter. W 1883 r. oddano do użytku nowy duży gmach przy ul. Karola Miarki, a w 1907 r. kolejny przy ul. Kasprowicza (wspomniane wyżej I LO). Była to wówczas największa na świecie szkoła dla osób niesłyszących. Gmach przy K. Miarki to neogotycki obiekt, trzykondygnacyjny (korpus główny i skrzydło), na którym zachowały się liczne zachowane detale architektoniczne.

II Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza ul. Kardynała Wyszyńskiego 3 - budynek z 1928 r., dawna szkoła im. Proskego, nadprezydenta Rejencji Opolskiej. Obok znajduje się sala gimnastyczna połączona z głównym trzykondygnacyjnym gmachem współczesnym łącznikiem. Całość charakteryzuje prosta forma architektoniczna nawiązująca do funkcjonalizmu.

Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego nr 1 Gastronomik ul. Wileńska 8 - czterokondygnacyjny budynek wzniesiony w 1908 r. z czerwonej cegły klinkierowej z przeznaczeniem na szkołę powszechną. Neogotycki, z prostymi detalami architektonicznymi i cegłą glazurowaną jako element dekoracyjny.

Zespół Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego ul. Kozielska 19 - budynek główny kompleksu, obejmującego również współczesną, wzniesioną w latach 70. XX w. krytą pływalnię i późniejszą halę sportową, wzniesiono około 1900 r. dla szkoły katolickiej. Czterokondygnacyjny murowany obiekt z czerwonej cegły nie ma wyraźnych cech stylowych, choć dostrzec można elementy neogotyku.

Przedszkole nr 10 ul. Ogrodowa 31 - secesyjny, wolnostojący, dwukondygnacyjny budynek wzniesiono z fundacji raciborskiego przemysłowca Emila Pyrkoscha z przeznaczeniem na kupiecki dom młodzieżowy, od 1916 r. była to siedziba miejskiej szkoły handlowej, a obecnie przedszkole. Ciekawostką jest zachowane pierwotne ogrodzenie.

Budynek szkolny przy ul. Opawskiej 81 (dawna SP 11 i Gimnazjum nr 5, obecnie Diecezjalne Liceum Ogólnokształcące) - neogotycki budynek wzniesiono w 1889 r. dla Katolickiego Seminarium Nauczycielskiego, a w 1924 r. przebudowano. Mieściła się tu Hoffmann von Fallersleben-Schule (liceum i trzyletnia szkoła żeńska). Patron to nauczyciel akademicki, germanista (językoznawca) i poeta, blisko związany z rodziną książąt von Ratibor. W 1841 w proteście przeciwko rozbiciu Niemiec napisał późniejszy niemiecki hymn narodowy Pieśń Niemców (Das Lied der Deutschen - „Deutschland, Deutschland über alles”). We wnętrzu budynku zachowała się aula ze sceną teatralną i lożą (widownią).

Szkoła ul. Wojska Polskiego 8 (dawniej SP 4, obecnie Społeczna SP) - budynek wzniesiony w latach 1865-1866 według projektu Jana Kirsteina, budowniczego m.in. kościoła na Ostrogu, od razu na cele szkolne. Od 1878 r. wyższa szkoła mieszczańska, później rożne rodzaje placówek oświatowych. To obiekt trzykondygnacyjny, eklektyczny, z zachowanym detalem architektonicznym.

Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 2 (dawna SP 7) ul. Tuwima 1 (Ocice) - zaprojektowana w 1937 r. modernistyczna szkoła, dwukondygnacyjna z użytkowym poddaszem. Pierwotne założenie zabuża dobudowana w pocz. XXI w. sala gimnastyczna.

Interesujące obiekty znajdą w krajobrazie Raciborza miłośnicy architektury industrialnej.

Zacznijmy od fabryki Tokai-Cobex (dawny ZEW SA) przy ul. Piastowskiej 29, czyli zakładu produkcji elektrod węglowych i grafitowych oraz wykładzin wielkopiecowych, położonego w dzielnicy Płonia. Założony został w 1895 r. przez znanego wiedeńskiego producenta ołówków Hardtmuth&Sp. i jego berlińskiego wspólnika (znane z doskonałej jakości ołówki i kredki Koh-I-Noor Hardtmuth a.s. do dziś są dostępne na rynku). Później fabryka należała m.in. do koncernu Siemensa (Siemens Plania Werke). W czasie II wojny światowej włączono ją do niemieckiego programu budowy bomby atomowej. Jej zabudowa uległa wielokrotnym przekształceniom, głównie po 1945 r., kiedy to fabryka legła w gruzach, rozgrabiona przez Sowietów. Przy zachodniej granicy, tuż nad rzeką Odrą, zachował się jednak murowany z czerwonej cegły, dwukondygnacyjny budynek dawnej dyrekcji, eklektyczny, wzniesiony w latach 1900-1905. Od strony ul. Szkolnej przetrwała zabytkowa brama wejściowa na zakład, murowana z czerwonej cegły, z punktami kontrolnymi po bokach.

Dawny Zakładowy Ośrodek Badawczy i Produkcji Doświadczalnej ZEW S.A. przy ul. Piaskowej (róg 1 Maja) zajmuje budynki dawnej gazowni i elektrowni miejskiej, eksploatowanych do 1978 r. Później obiekty odnowiono z zachowaniem pierwotnego wyglądu architektonicznego. Najciekawszy jest budynek administracyjno-doświadczalny, wcześniej mieszkalno-administracyjny, połączony z obiektem przemysłowym (pierwotnie elektrownia prądu stałego oraz obiekt administracyjno-mieszkalny), powstały w 1912 r., murowany z czerwonej cegły, z elementami z piaskowca w elewacji.

Henkel Polska Sp. z o.o. zakład w Raciborzu - ul. Stalowa 9. To fabryka sięgająca początkami 1900 r., pierwotnie Stella-Werke produkująca kamienie ogniotrwałe silikatowe używane do budowy pieców stalowniczych. W 1941 r. została przejęta przez zajmującą się produkcją chemii przemysłowej firmę Erste Ratiborer Dampfseifenfabrik Adolph Hoffmann (Pierwszą Raciborską Parową Fabrykę Mydła Adolph Hoffmann) Uruchomiono tu produkcję komponentów do proszków do prania. W czasie II wojny światowej omyłkowo zbombardowana przez amerykańskie lotnictwo, atakujące zakłady paliwa syntetycznego w Kędzierzynie (Heydebreck). Ponoć uwagę alianckich lotników zwrócił wysoki komin. Myśleli, że niszczą ważny dla Wehrmachtu zakład, do którego z pewnością zaliczały się oddalone około dwa kilometry zakłady Siemens-Plania Werke (dziś Tokai-Cobex). Po II wojnie światowej mieściły się tu Raciborskie Zakłady Chemii Gospodarczej Pollena, obecnie zakład produkcyjny Henkel Polska. Zachowały się dawne hale fabryczne oraz dwukondygnacyjny budynek administracyjno-mieszkalny.

Carbon ul. Stalowa 10. Zbudowany w 1909 r. jako fabryka węgla aktywnego Chemische Werke Carbon G.m.b.H. (Zakłady Chemiczne Carbon Sp.z o.o.), zaprojektowana przez raciborskiego architekta Georga Lüthge. Pierwszy produkowany tu węgiel aktywny nosił nazwę Eponit, a jego produkcję prowadzono według patentu Rosjanina Ostriejki - na bazie węgla drzewnego. W ciągu kolejnych dwóch lat wdrożono do produkcji dwa następne gatunki o nazwach Purit i Norit. Podstawowym surowcem był torf. Carbon był najstarszym i największym zakładem tego typu w Niemczech. Dzienna produkcja wynosiła 10 ton. Zakład zajmuje powierzchnię około 2 ha. Profil produkcji utrzymany po II wojnie światowej, obecnie jako oddział firmy Elbar Katowice.

Leżakownia win ul. Zborowa 2. Zbudowana w 1900 r. przez Feliksa Przyszkowskiego, znanego raciborskiego hurtownika win, obecnie, niestety, w stanie ruiny. Piwnicę centralną wyposażono we wszystkie techniczne i praktyczne innowacje, przez co uchodziła za największą i najlepiej urządzoną na całym Śląsku. Budowla składa się z pięciu pięter, z których dwa znajdują się pod ziemią (znajduje się tu dwanaście przesklepionych oddzielnych piwnic). Według danych sprzed 1945 r. obiekt ma 30 tys. stóp kwadratowych. Część naziemna ma eklektyczne fasady, tynkowane elementy dekoracyjne, detale architektoniczne z motywami roślinnymi oraz wykusz, a widoczna od ul. Drzymały elewacja budynku gospodarczego wykładana jest glazurowymi płaskimi dachami pulpitowymi. Po II wojnie światowej państwowe przedsiębiorstwo Prodryn kontynuowało tu produkcję wina.

Dawna fabryk cygar i tabaki Domsa ul. Reymonta 14, zbudowana w 1871 r. przez braci Doms - producentów wyrobów tytoniowych, znanych w całych Niemczech. Ich wyroby wspominają nawet przewodniki po starym Berlinie. W Raciborzu przetrwał neogotycki budynek magazynowy, dwukondygnacyjny, murowany z czerwonej cegły, dziś wykorzystywany na cele handlowe.

Dawna fabryka cygar ul. Bosacka 52, zbudowana w 1892 r. przez firmę pochodzącego z Bremy Hermanna Reinersa, jednego z większych niemieckich producentów cygar, od 1913 r. Hermann Reiners & Söhne, Zigarrenfabriken (Hermann Reiners i Synowie, fabryki cygar). W 1934 r. firma upadła. O 1935 r. produkcję kontynuowała spółka pracownicza. Po II wojnie światowej krótko nadal produkowano tu papierosy i cygara, a później działały tu rzeszowski Zelmer, a następnie już samodzielny Domgos, czyli Raciborska Fabryka Sprzętu Domowego, produkująca sprzęt AGD. Zachował się zespół dwóch budynków fabrycznych oraz eklektyczna czterokondygnacyjna kamienica - dawny dom właściciela, z wielobocznym wykuszem, zamknięta półkolistym szczytem.

ZPC Mieszko S.A. ul. Starowiejska 75. Dawna wieża ciśnień, dziś biurowiec spółki. Obiekt został zaprojektowany w 1926 r., a wybudowany w latach 1933-37. Ma 42 m wysokości i stoi na wzniesieniu 216 m n.p.m. Wieża zaopatrywała do końca wojny część miasta w wodę rurociągiem ciśnieniowym o długości 3 km i średnicy 40 cm. W latach 50., kiedy wieżę chciano przywrócić do ponownego użytkowania, okazało się, iż jest to niemożliwe ze względu na zbyt duże ciśnienie, jakie wytwarzała. Miała dwa zbiorniki wodne o pojemności 1200 m sześc. a także mieszkania dla pracowników obsługi i ich rodzin. W przedwojennych publikacjach pojawia się jako wieża nadgraniczna (Der Grenzlandturm), a szeroko opisywane było znajdujące się na parterze miejsce kultu nieznanego żołnierza. Na niewielkim podwyższeniu umieszczono tu sarkofag za napisem „Sie starben für uns” („Zginęli za nas”). Nie brakowało flag ze swastykami. W szybach okien wmontowano tabliczki z nazwiskami zasłużonych bojówkarzy. Było to miejsce faszystowskiej indoktrynacji, któremu towarzyszyła partyjna obrzędowość wykorzystująca uczucia patriotyczne. W wieży znajdował się ośrodek szkoleniowy dla 50 osób z salami sypialnymi i wykładowymi oraz zaplecze kuchenne i socjalne. Po II wojnie światowej dobudowano dwa budynki fabryczne i uruchomiono tu produkcję słodyczy, najpierw jako Raciborzanka a obecnie Mieszko S.A.

Wodociągi Raciborskie Sp. z o.o. 1 Maja 8. Dawny miejski zakład wodociągowy, wybudowany w 1874 r., złożony z pompowni nad Odrą z dwoma zespołami pompowymi, filtrów powolnych (trzy komory otwarte i dwie zamknięte), zbiornika wody czystej, pompowni (z dwoma zespołami parowymi) do wody czystej (miały moc trzydziestu koni mechanicznych) oraz zbiornika wieżowego przepływowego o pojemności pięciuset metrów sześciennych. Przy pomocy pomp pobierano wodę z Odry, odpowiednią ją oczyszczając i pompując do zbiornika wodnego o pojemności 500 m3, umieszczonego w murowanej wieży wodociągowej o wysokości 25 m. W 1898 r. poddano ją gruntownej modernizacji. Od 1906 r. zakład zasilany był ze źródeł położonych w pobliżu Studziennej. Do dziś zachowała się zabytkowa pompownia wody i wspomniana wieża ciśnień, neogotycka, wzniesiona na planie ośmioboku. Uwaga! Najstarsze obiekty zakładu, po uzgodnieniu, można zwiedzać. W podziemiach wieży urządzono ekspozycję obrazującą dzieje raciborskich wodociągów. Warto odnotować, że już z chwilą powstania, zakład wodociągowy w Raciborzu dokonywał pomiaru zużycia wody przy pomocy wodomierzy

Centrum handlowe ul. Eichendorffa 12. Dawna rzeźnia miejska zbudowana w latach 1914-1917 r. Kompleks składał się z ubojni i przetwórni. Produkcji mięsa i wędlin zaprzestano tu dopiero w latach 90. XX w. Obecnie to centrum handlowe w zaadaptowanych starych halach. Centralna hala nawiązuje do modernizmu z elementami secesji. Zachował się dwukondygnacyjny modernistyczny budynek administracyjno-biurowy.

Architektura miasta

15 zdjęć